Türkiye’de feminist hareketin gündemleri ve güncel eylem alanları

2005 yılında TCK Kadın Platformu çerçevesinde bir araya gelen feministlerin mücadelesiyle değiştirilen Türk Ceza Kanunu, son yıllarda kazanımlara göz dikilmesiyle tekrar feministlerin gündemine geldi. Bu gündemleri, cinsel istismar maddesi (TCK 103), yargı paketleri, TCK kapsamında olmasa da ilişkili sayılabilecek İnfaz Yasası şeklinde sıralayabiliriz. 

İlk olarak 2016 yılında Boşanma Komisyonu Raporu (Aile Bütünlüğü, Boşanma Olayları ve Aile Kurumunun Güçlendirilmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu) ile gündeme gelen TCK 103 değişikliği, cinsel istismar suçuna maruz kalan (yani 15 yaş altı) çocukların 5 yıl boyunca “başarılı ve sorunsuz” evlilik yapmaları durumunda failin affedilmesini öngörüyordu. Bu değişiklik, o dönemde vekillerin TBMM’yi terk etmesiyle ve kadın hareketinin çok farklı kesimlerinin tepkisiyle engellendi. Kadın Cinayetlerine Karşı Acil Önlem Grubu İstanbul’da kalabalıkların katıldığı eylem çağrıları yapmıştı. Ancak aynı TCK 103 madde değişikliği, farklı şekillerde formüle edilerek konu olmaya devam etti. “Erken Evlilik Mağdurları” adı altında bir platform örgütlenerek nafaka ve benzer tartışmalarda gördüğümüz gibi lobi grupları oluşturuldu. Bu ve buna benzer, kadınların haklarına müdahale ederek erkek egemen bir aile yapısını tahkim etmeye çabalayan, LGBTİ+ların varoluşunu hedef alan lobi grupları, oldukça küçük olmalarına rağmen, son dönem siyasetin sesi çok çıkan kesimlerinden oldular. Bu gruplar, bir süredir kız çocuklarının çok küçük yaşta evlendirildiği, Medeni Kanun’dan kaynaklanan haklarına sahip olmadıkları, boşanma durumunda yalnız bırakılacakları için evlilik içinde şiddet ve sömürüye mahkum edildikleri bir düzeni yasallaştırma çabası içerisindeler. 

2016 yılındaki evlilik affı teklifinin geri çekilmesine rağmen, yasada 12 yaş üstü ve altı arasında bir cezai fark yaratarak 12-15 yaş arasında rıza konusunda bir muğlaklık oluşturuldu. Resmi nikâh olmaksızın imam nikâhının suç olmaktan çıkarılmasıyla birlikte bu, çocuk yaşta evliliklere kapı aralamış oldu. Bu konu o yıldan itibaren sürekli gündemde kaldı. Son günlerde ülke gündemini sarsan 6 yaşında bir kız çocuğunun Hiranur Vakfı içerisinde evlendirilmesini, ailesinin de evliliğin 6 değil 13 yaşında gerçekleştiğini iddia ederek (TCK 103 kapsamında yine de suç teşkil etmesine rağmen) “savunma” yapmasını mümkün kılan düzen bu şekilde oluşturuldu. Feminist hareket bir yandan akran cinselliği ile çocuk yaşta zorla evlilik arasındaki farkı² ifade ederek tartışmayı sürdürmeye çalışırken, istismarcıları affetmek isteyen çevreler ise “fail” ve “mağdur” arasında 10-15 yaş gibi yaş farklarını ve “aile kurmuş olmalarını” cezadan muaf tutmak için koşul olarak önerdiler. Uzun süren yargılamalar nedeniyle 10 yıldır evli ve çocukları olan kadınların kocalarının cezaevine girmesinin yarattığı mağduriyet, çocukların evlendirildiği bir düzeni yasalaştırma bahanesi haline getirilmeye çalışıldı. 

Sonrasında, 2019 yılında 2. Yargı Reform Paketi’yle, TCK 103’e dair çok tepki çeken ve kadın hareketinin “istismarcıların affı” olarak karşı çıktığı bir ceza ertelemesi getirildi. İlk olarak 2016 yılında bir araya gelen TCK 103 Kadın Platformu, “tek kerelik” olarak ifade edilen affın tekrar gündeme gelmesi üzerine 2020 yılında yine eylem çağrıları yaptı. Farklı illerin kadın platformları ve Kadınlar Birlikte Güçlü grubu sokağa çıktı. Bu af hiçbir zaman açıkça geçirilememiş olsa da, pandemi sürecinde (Nisan 2020) çıkan İnfaz Paketi’yle birlikte istismar suçundan ötürü cezaevinde olanların büyük bölümü serbest kalmış oldu. Feministler bu af çabalarının aile politikalarıyla birlikte düşünülmesi gerektiğini vurgulayarak mücadelelerine devam ediyor.

TCK bağlamında tek tepki çeken yargı paketi 2. Yargı Paketi olmadı. Artık 6.’sının yasalaştığı bu paketlerle yeniden şekillenmeye çalışılan yasal çerçeve büyük oranda kadınların aleyhine oldu. Bu nedenle, 2020 yılının sonunda TCK 103 Kadın Platformu’ndan Eşitlik için Kadın Platformu’na (EŞİK) dönüşen platform bu paketlere karşı açıklamalar yayınladı. Örneğin katalog suçlarda (cinsel istismar ve cinsel saldırı dahil) “somut delil” şartı getiren ve kasten yaralama, öldürme, eziyet gibi suçlarda ağırlaştırıcı hükümlere boşanmış eşler eklenirken evli olmayanları kapsam dışı bırakan 4. Yargı Paketi’ne tepki gösterildi. Bu yargı paketiyle getirilen somut delil şartı sonrasında pek çok cinsel istismar ve cinsel saldırı yargılamasında faillerin beraat etmesine sebep oldu.

Öte yandan, 2020’de getirilen infaz indirimiyle oluşturulan yeni infaz rejimi, eş zamanlı olarak cezalar ağırlaştırılırken kadına yönelik şiddet faillerinin daha az süreyi cezaevinde geçirmesine yol açtı. Yani uygulanmayan ve uygulanmayacak olan bir ceza politikası ortaya çıktı. Ceza miktarları ağırlaştırıldıkça, ceza verilmesinin ve uygulanmasının zorlaşacağını, bunun bir cezasızlık politikasına sebep olacağını 2010’ların başından beri dillendiren feministler haklı çıktı. İnfaz paketiyle açık cezaevlerinde olan veya açık cezaevine geçmesine 1 yıl olan hükümlüler izne çıkarıldı; pek çok kadın kendisini öldürmeye teşebbüs eden erkeklerin salıverildiğinden haberdar bile edilmedi ve bu yeni kadın cinayetlerine sebebiyet verdi. Kadın örgütlerinin gerekli tedbirler alınmaksızın yapılacak salıvermelerin kadınların canına kast edebileceği ve erkek şiddetini meşrulaştıracağı konusunda uyarıları dikkate alınmadı. Böylece önleme ve koruma politikası yerine, uygulanmayan ağır cezalara dayalı bir sistem kalıcı hale geldi. Bunun sonucu olarak da erkek şiddetine cezasızlık, ancak sosyal medyada gündeme getirilip de görünür olunca adalete erişim, en sık dillendirilen gündemlerden biri oldu.

Nafakanın boşanmaları artırdığını, aile yapısına zarar verdiğini ve özellikle babaların nafaka sebebiyle “mağdur” olduğunu söyleyen mevcut iktidar, dönem dönem kadınların nafaka hakkını tartışmaya açıyor. Nafaka hakkı, çekirdek aile içerisindeki yapısal eşitsizliğin bir itirafı gibiyken devlet sık sık bu hakkı kaldırma, süresini kısıtlama gibi müdahale girişimlerinde bulunuyor. Her defasında feministler, STK’lar ve kadın örgütlerinin tepkisi ile karşılaşıyor ve yasa tasarısını rafa kaldırmak zorunda kalıyor.³

Nafaka hakkının toplumsal olarak tartışıldığı bir dönem olarak 2016 senesinden bahsedebiliriz. Yukarıda da ifade edildiği üzere, TBMM Boşanma Komisyonu, 2016’da hazırladığı raporunda, ailenin güçlendirilmesi önünde bir engel olarak görülen nafakanın sınırlandırılması yönünde görüş bildirdi. Bunun üzerine kadın örgütleri ve feministler (ve Kadın Cinayetlerine Karşı Acil Önlem Grubu gibi platformlar) hem basın açıklamaları hem sokak eylemleri düzenledi. 

2018 yılına gelindiğinde, bu rapora bağlı olarak Medeni Kanun’un 175. ve 176. maddelerinde değişiklik yapılacağına dair haberlerin çıkması üzerine konu yeniden feminist hareketin gündemine geldi. Bu düzenleme teklifi de yine yoksulluk nafakasına süre sınırı getirmekle beraber nafakanın kaç sene evli kalındığı, çocuk olup olmadığı, boşanan kadının yaşı, geliri, “kusur” durumu gibi kriterlere bağlanmasını içeriyordu. Halbuki zaten boşanan kadının geliri, gelir durumunda değişiklik olması mevcut yasada da nafakanın yeniden değerlendirilmesi için gerekçe olarak belirlenmiş durumda. Bu yasa değişikliği de kadınların mücadelesiyle engellendi. 

2019 yılında meclisin açılması ile birlikte nafakada düzenleme yapılacağı yönünde bilgiler yeniden dolaşmaya başladı. Buna karşı Kadınlar Birlikte Güçlü gibi platformlar harekete geçti. Ayrıca önceki yıllarda nafaka hakkını savunmak için açıklamalar yapan feminist dernekler Nafaka Hakkı Kadın Platformu’nu kurdu, 15 binin üzerinde imza topladı ve basın açıklamaları yaptı. Bu platform aynı zamanda toplumda yoksulluk nafakası hakkında yayılan yanlış bilgilere karşı kadınların “Nafaka Hikayeleri”ni paylaşarak uygulamada yaşananlara ışık tuttu. Bu süreçte iktidara yakın gazetelerde “süresiz nafaka mağdurlarını mutlu edecek haber” olarak servis edilen Türk Medeni Kanunu’nda değişiklik yapılmasına dair kanun teklifi gündeme geldi. Bu kanun teklifinde hem nafakaya süre sınırı getirmek hem de aslında evlilik içindeki yapısal eşitsizliğin altını çizen nafaka ifadesi yerine “evlilik bitimi sonrası katkı” ifadesi öneriliyordu. Ancak kanun değişikliği kadınların itirazıyla yine engellendi. 2020-2021 yılları boyunca sosyal medya, sokak eylemleri, bilgilendirme çalışmaları yoluyla feministler nafaka konusunu sürekli gündemde tuttu. Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı da nafaka hakkına saldırılar karşısında hazırladığı bir rapor yayınlandı. 

2022 yılına geldiğimizde hükümetin 6.Yargı Paketi ile nafakaya süre kısıtı getireceğine dair haberler çıktı. Aynı pakette, sadece nafaka hakkı değil, boşanmaların zorlaştırılması için farklı düzenlemeler öneriliyordu. Bu haberlere karşı Kadınlar Birlikte Güçlü sokak eylemleri yaptı. EŞİK platformunun ve Boşanma ve Nafaka Hakkı İçin Feministler’in açıklamaları oldu. Nafaka Hakkı İçin Feministler’in açıklamasında nafaka hakkının kadınların eşitlik mücadelesindeki önemi ve devlete düşen görevler özetlenmişti. Bu yargı paketi de şimdilik rafa kaldırılmış durumda.

2011 yılında İstanbul’da imzaya açıldığı için kısaca “İstanbul Sözleşmesi” adıyla anılan ve Türkiye tarafından ilk imzacı olarak 2011 yılında imzalanan, 2014 yılında da TBMM onayıyla yürürlüğe giren Kadınlara Yönelik Şiddet ve Ev İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye İlişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi, 2020 yazından itibaren tekrar feminist hareketin ve kadın hareketinin en önemli gündemlerinden biri haline geldi. Bir süredir kadınların nafaka hakkına ve TCK 103’e karşı kampanya yapan, 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesine Dair Kanunun kaldırılması veya tırpanlanması için çaba gösteren ‘erkek mağduriyeti’ odaklı lobi grupları ve dini tarikatlar İstanbul Sözleşmesi düşmanlığında ortaklaşıyordu. 2020 yılının Temmuz ayında AKP Genel Başkanvekili Numan Kurtulmuş’un Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden imzasını çekebileceğini söylemesi üzerine bu saldırı yükseldi ve hükümet düzeyinde örgütlenmesi hızlandı.⁴

Feminist hareketin ve kadın hareketinin ülke genelinde tepkisi hızlı oldu, pek çok kampanya örgütlendi. #İstanbulSözleşmesiYaşatır, #İstanbulSözleşmesiniUygula #İstanbulSözleşmesindenVazgeçmiyoruz gibi etiketler uzun süre gündemden düşmedi. İstanbul Sözleşmesi’nin bilinirliğinin artması ve farklı toplumsal kesimlerin ve kurumların sözleşmeden yana taraf olması sağlandı. İstanbul’da da “İstanbul Sözleşmesi’ni Uygula Kampanya Grubu”, 26 Temmuz 2020’de, Beşiktaş Abbasağa Parkı’nda örgütlenen – ancak parkta yapılmasının yasaklanması üzerine Barbaros Meydanı’nda gerçekleşen – bir forumla harekete geçti. İstanbul Sözleşmesi’nden çıkışın 5 Ağustos’ta AKP MYK’sında tartışılacağı söylentileri üzerine bu tarihte Kadıköy’de büyük bir eylem gerçekleştirdi. İzmir’de de “İstanbul Sözleşmesi Yaşatır, Vazgeçmiyoruz” adıyla benzer bir kampanya grubu kuruldu. Yaz boyunca İstanbul’da ve pek çok başka şehirde mahalle mahalle eylemler, bildiri dağıtımları ve çok çeşitli etkinlikler devam etti. Özellikle Mersin’de bu eylemler 100 bin lirayı aşan para cezaları ile hedef alındı. Kampanya grupları, feminist örgütler, illerdeki kadın platformları ve Eşitlik İçin Kadın Platformu ortaklaşarak sosyal medya eylemleri gerçekleştirdi. Kadınların bu ortak mücadelesinin sonucunda ve toplumun farklı kesimlerinin İstanbul Sözleşmesi’ne sahip çıkmasıyla sözleşmeden çekilme tartışması bir süreliğine geri plana çekildi, ancak elbette son bulmadı. 

2021 yılına gelindiğinde İstanbul Sözleşmesi karşıtlığı ve LGBTİ+fobinin devletin en üst kademeleri tarafından birlikte örgütlenmesiyle sözleşmeye saldırı şiddetlendi. Sözleşmenin 4. maddesindeki cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğini dahil eden ayrımcılık yasağı ve sözleşmedeki “toplumsal cinsiyet” ibaresi, yani toplumsal cinsiyet rollerinin şiddetin temelinde olduğu tespiti “aile yapısına zarar veriyor” denerek hedef alındı. Hem İstanbul Sözleşmesi “eşcinsel evliliği meşrulaştırıyor” gibi söylemlerle bu gündem LGBTİ+lara dönük nefreti alenen örgütlemenin ve toplumu bunun üzerinden şekillendirmenin bir aracı haline getirildi hem de LGBTİ+ karşıtlığı sözleşmeden çıkışın ve kadınları aile içindeki sömürü düzenine hapsetmenin alt yapısı olarak kullanıldı. Bu süreçte kadın ve LGBTİ+ hareketleri güçlü bir ses çıkardı. Ancak herhangi bir denetim mekanizmasına tabi olmayan bir Cumhurbaşkanı Kararı’yla 20 Mart’ı 21 Mart’a bağlayan gece yarısı sözleşmeden çıkıldığı ilan edildi.

21 Mart akşamı ve ilerleyen haftalarda bu kararın hukuksuz olduğunu, geri çekilmesi gerektiğini vurgulayan çok kalabalık eylemler yapıldı. Bu eylemlerde özellikle gökkuşağı bayrağı ve LGBTİ+ görünürlüğüne dönük özel yasaklar ve engeller dikkat çekti. Avrupa Konseyi’ne çekilme kararının bildiriminin ardından üç aylık sürenin 1 Temmuz’da dolacak olması nedeniyle özellikle 2021’in yaz aylarında eylemler hızlandı. 19 Haziran’da Maltepe’de Büyük Kadın Mitingi gerçekleştirildi. 1 Temmuz’da ise, İstanbul Sözleşmesi’ni Uygula Kampanya Grubu’nun çağrısıyla Taksim/Tünel meydanında yapılan eylemde “Bizim için Bitmedi” sözüyle İstanbul Sözleşmesi’nin uygulanması için mücadelenin devam edeceği vurgulandı. Bu bağlamda kadın örgütleri, barolar ve siyasetçilerin Danıştay’da Cumhurbaşkanı Kararı’nın yürütmesinin durdurulması ve iptali için açtığı davalar büyük bir kalabalıkla takip edildi. 28 Nisan’da 1000’i aşkın kadın avukatın katılımıyla başlayan davalar sonucunda Danıştay 10. Dairesi 19 Temmuz’da kararını açıklayarak iptal istemini reddetti. 

Böylece İstanbul Sözleşmesi’nden çıkış kesinleşmiş oldu. Bu durum, toplumda kadına yönelik erkek şiddetinin ve LGBTİ+lara yönelik ayrımcılığın meşrulaşmasına hizmet etti. Son dönemde “şüpheli kadın ölümü” olarak üzeri örtülen kadın cinayetleri (Nadira Kadirova, Gülistan Doku, Aleyna Çakır örneklerinde olduğu gibi) daha çok gündem olurken, faillerin İstanbul Sözleşmesi’nden çıkış tarafından cesaretlendirildiği, “Öldürsem de 3-5 ay yatar çıkarım” dediği görüldü. Devletin kadına yönelik şiddeti önleyen sözleşmeden çıkışı, Yargıtay’ın Hatice Kaçmaz kararında da görüldüğü üzere, cezasızlığın, erkeklik indirimlerinin ve üst mahkemelerde cezaların bozulmasının yaygın bir yargı pratiği haline getirilmesini hızlandırdı, kolluğun şiddeti önleme görevini etkin biçimde yerine getirmemesini kolaylaştırdı. Buna rağmen kadın hareketi, feminist hareket ve LGBTİ+ hareketi sözleşmeyi ve sözleşmenin temsil ettiklerini savunmaktan vazgeçmedi ve bu talebi toplumsallaştırma konusunda önemli bir başarı elde etti. Kimi belediyeler başta olmak üzere, farklı kurumlar İstanbul Sözleşmesi’ni esas almayı taahhüt etmeye başladı ve İstanbul Sözleşmesi’nin tekrar yürürlüğe konması bu başarının sonucunda muhalif siyasi partiler açısından önemli bir seçim vaadine dönüştü.

Ekonomik açıdan halihazırda dezavantajlı konumda olan kadınlar, pandemi ve ardından derinleşen kriz ile her zamankinden çok daha ciddi bir yoksullaşma ile karşı karşıya kaldı. 2022’de bugün içerisinde olduğumuz kriz, aynı zamanda ciddi bir bakım emeği krizi ve yoksullaşma koşulunda hayatı sürdürme yükü kadınların üzerine yıkılıyor. Feministler, bu süreçte kadınlar ve LGBTİ+’ların yaşadıklarına dair bir politika oluşturma amacıyla bir kampanya örgütledi. İlk eylemini 30 Aralık 2021 tarihinde yılbaşı ağaçlarına fatura asarak başlatan kampanyanın ana sözü ve kampanya adı Yoksulluğa Feminist İsyan oldu. 

Bu ilk eylemin ardından kampanya grubu, yazdığı bir manifesto ile devletin mevcut bütçesinin, sermaye sahiplerini değil halkı ve toplumsal cinsiyet eşitliğini önceleyen bir bakışla ele alınması durumunda başka bir ekonomik dağılımın mümkün olabileceğinin altını çizdi. Manifesto metni, barınamayan, geçinemeyen kadınlar ve LGBTİ+’lar için, tüm dezavantajlı kesimlerin eşit ve bir arada yaşayabilmesi için “Başka türlü bir enerji politikası, başka türlü bir vergi politikası, başka türlü bir istihdam politikası, başka türlü bir sosyal politika, başka türlü bir hayat”tan söz ediyor. Kampanya grubunun tartışmalarının bir çıktısı mahiyetindeki manifesto, öncelikle sosyal medyadan yayıldı ve ardından bildiri haline getirilerek semt pazarlarında dağıtıldı. Bu bildiri dağıtımları kadınların yaşadıklarını, krizden nasıl etkilendiklerini konuştukları bir paylaşım alanına dönüştü: İşlerini kaybeden kadınlar, pandemi sebebiyle evden çalışırken bakım emeği yükü altında ezilen kadınlar, elektrik ve doğalgaz faturası fazla gelmesin diye çocuklar ve diğer aile üyeleri eve gelene dek soğukta ve karanlıkta oturan kadınlar, barınma sorununu çözemeyeceği için mevcut ilişkisinde sorun olsa dahi ayrılamayan kadınlar yaşadıklarını anlattılar. 

Kampanya grubu krizin feminist değerlendirmesine ek olarak çeşitli dayanışma eylemleri de düzenliyor. Feminist hareketin kadın işçilerin ağırlıkta olduğu direnişlerle dayanışma pratikleri daha önce de Desa, Novamed, Flormar gibi kampanyalar ve işçi grevlerinde mevcut. Yoksulluğa Feminist İsyan kampanya grubunun dayanışma eylemlerini şu şekilde sırayabiliriz: Farplas’ta sendikalaştığı için işten atılan kadınlar fabrika önünde direnişlerini sürdürürken, Yoksulluğa Feminist İsyan kampanya grubu hem sosyal medya eylemi örgütledi hem de direniş alanını ziyaret etti. Ardından Bursa’da Acarsoy Tekstil’de mobbinge, tacize karşı ve insanca, yaşanabilir bir ücret için mücadele ederek sendikaya üye oldukları gerekçesiyle işten atılan dört kadın işçiye de dayanışma ziyaretinde bulunuldu. Ziyaret sonrası firmanın ürün ürettiği global giyim mağazalarında kıyafetlere “bu ürünü üreten kadın işçiler haklarını aradıkları için işten atıldı” yazan etiketlerin yerleştirildiği bir eylem yapıldı ve bu eylemin videoları sosyal medyadan yayıldı. Büyütülen dayanışma ve kadın işçilerin direnişi sayesinde işveren işten çıkardığı işçilere haklarını vermeye ve sendikanın fabrikada örgütlenmesine ikna olmak zorunda kaldı. Kadın işçiler işe iade için de direnişlerini sürdürüyor. Benzer dönemde başlayan, fabrika kapanacak denerek tazminatları ve ikramiyeleri gasp edilen ETF Tekstil işçilerinin direnişi de sosyal medya eylemleriyle yaygınlaştırıldı ve dayanışma gösterildi. Koç Üniversitesi Hastanesi’nde tacizci bir müdüre ve mobbinge karşı sendika hakkını savunan işçilere de aynı kampanya kapsamında ziyaret gerçekleştirildi.

Kampanya grubu işçi direnişlerinin yanı sıra barınma sorunuyla ilgili de söz üretti. İstanbul’da özellikle 2005 yılında Sulukule’de gündemleşen ve emekçilerin barınma haklarının ellerinden alındığı kentsel dönüşüm adıyla gerçekleşen rant projelerinin bir benzeri 2021’den itibaren Okmeydanı’nın Fetihtepe mahallesinde ve Beykoz Tokatköy’de yaşanıyordu. İnsanların evlerine çevik kuvvet eşliğinde girerek elektrik, su ve doğalgazları kesilirken yine hanenin yükü ve yıkımın ağırlığı kadınların üzerine yığılıyordu. Yoksulluğa Feminist İsyan kampanya grubu Fetihtepe’de kadınlarla bir forum gerçekleştirerek sorunları dinledi, dayanışma gösterdi. Ardından ilgili kamu kuruluşları ile temas etmeye çalışılarak akut sorunlar giderilmeye çalışıldı. Sosyal medya üzerinden kampanya düzenlendi. Günümüzde kampanya grubu çalışmalarına devam ediyor. 

Aile her zaman hem Türkiye’nin genel gündeminin hem de feminist politikanın önemli konu başlıklarından biri olsa da, son dönemde bir yandan İstanbul Sözleşmesi’nden çıkış, bir yandan Anayasa’da aileyi tanımlama tartışmaları, toplumsal cinsiyet eşitliğinin “aileyi yıktığı” gibi iddialarla özellikle yer tutuyor. Aile içinde yaşanan şiddet ve çocuk istismarının üzerinin “aile değerlerini korumak” adı altında nasıl örtüldüğünün pek çok örneği ayyuka çıkıyor. Ailenin kadınların emeğini ve bedenini denetleme ve LGBTİ+ karşıtı politikaların merkezine oturtulması yalnızca Türkiye’ye özgü değil; sağ popülizmin yükselişiyle tüm dünyada siyasetin “gender mainstreaming” (toplumsal cinsiyetin ana akımlaştırılması) yerine “family mainstreaming”e (aile değerlerinin ana akımlaştırılması) kaydığı bir süreç yaşanıyor. Türkiye’de bunun tezahürü özellikle 2000’lerden bu yana nüfus politikaları ve sosyal politikaların aile ve Diyanet ekseninde şekillendirilmesi oldu.

Feministler, 2008 yılında Başbakan olan Erdoğan’ın “En az üç çocuk doğurun” demesine, 2011’de Kadından Sorumlu Devlet Bakanlığı’nın kaldırılıp Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na dönüştürülmesine, 2012’de kadına yönelik şiddetle mücadele kanunu olarak çıkarılan 6284 sayılı kanunun “aileyi korumayı” merkeze almasına, aynı yıl kürtajı yasaklama girişimine, 2015’de “Annelik en önemli kariyerdir” diyen Sağlık Bakanı’na, 2016’da Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “Anne olmayan kadın eksiktir, yarımdır” demesine hep kadınları aileye sıkıştıran bakışa itiraz etme çerçevesinde karşı çıktılar. Bu durum 2010’larda ve özellikle 2015 sonrasında sosyal politikanın da giderek bir yardım-sadaka haline indirgenmesiyle, kadınları güçlendiren politikalar bütçesiz kalırken, dağıtılan yardımların tamamının aile içinde tanımlamaya (ailedeki bir yaşlı veya engelliye bakım veren, dul veya çocuklu kadınlar) yönelik olmasıyla iyice derinleşti. Bir yandan 4. Yargı Paketi’nde cinsel suçlar için getirilen “somut delil” şartıyla cinsel istismarın cezasız kalması kolaylaşır, aile içinde cinsel istismar görmezden gelinir ve çocuk yaşta evlendirme adeta teşvik edilirken, diğer yandan da LGBTİ+ harekete ve feminist mücadeleye saldırılar “aile değerleri” üzerinden şiddetlendi.

Bu noktada Diyanet İşleri Başkanlığı’nın oynadığı, cinsiyet eşitsizliğini üreten bir kurum olarak aileyi muhafaza etme rolünü sorunsallaştırmak da feminist hareket açısından özellikle son yıllarda ciddi bir mücadele alanına dönüştü. 2017’de müftülere nikah kıyma yetkisi veren Müftülük Yasası ve buna karşı örgütlenen “Bu Yasalar Böyle Geçmez” kampanyasıyla bu bir kez daha ayyuka çıkmış oldu. Eşitliğin “fıtrata aykırı” olduğunu iddia eden bir kurumun evlilik için yetkilendirilmesine yükseltilen itiraz bununla sınırlı değildi, Diyanet’in ve çevresindeki dini vakıfların ve cemaatlerin bütünüyle sosyal politika ve eğitim alanında, gerek bütçeleriyle gerek farklı kurumlarla imzaladıkları protokollerle eriştikleri belirleyici konuma tümden karşı çıkılıyordu. Erkek şiddetiyle mücadele için kurulan sığınak ve danışma merkezi gibi kurumlar aynı ölçüde yaygınlaşmazken her yerde açılan Aile ve Dini Rehberlik Büroları’na, sosyal çalışmacı ve psikologdan fazla din görevlisi atanmasına, Milli Eğitim Bakanlığı yerine dini vakıfların denetimsiz yurt açmasına itiraz ediliyordu. 2018 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın sitesindeki Dini Kavramlar Sözlüğü’nde kız çocuklarının 9 yaşında “baliğ olduğu”, dolayısıyla evlenebileceğinin yazdığı (sonradan kaldırıldı) ortaya çıktı. Bunun sonrasında da, özellikle pandemi ve daha sonra İstanbul Sözleşmesi bağlamında Diyanet İşleri Başkanı’nın LGBTİ+lara karşı nefret suçu teşkil eden açıklamalarıyla kurum defalarca feminist hareketin gündemine geldi.

Bu gündem 2022’nin sonuna geldiğimiz bugünlerde de Anayasa tartışmalarıyla sürüyor. Kadınlar 24. maddeye, “Hiçbir kadın; dini inancı sebebiyle başını örtmesi ve tercih ettiği kıyafetinden dolayı eğitim ve öğrenim, çalışma, seçme, seçilme, siyasi faaliyette bulunma, kamu hizmetlerine girme ile diğer herhangi bir temel hak ve hürriyeti kullanmaktan ya da kamu veya özel kesim tarafından sunulan mal ve hizmetlerden yararlanmaktan hiçbir surette yoksun bırakılamaz” şeklinde yapılmak istenen değişikliğin kadınları Anayasa’da “başı örtülü veya açık” diye ayrıştırarak laiklik ve eşitlik ilkelerini zedeleyeceğini ifade ediyor. Ayrıca 41. maddeye LGBTİ+ evlilikleri – sanki yasalmış gibi – yasaklamak üzere yapılmak istenen “Evlilik birliği, ancak kadın ile erkeğin evlenmesiyle kurulabilir” şeklindeki eke ve “aileye yönelik her türlü tehlike, tehdit, saldırı, çürüme ve sapkınlığa karşı tedbir almak” şeklindeki insan haklarına aykırı, homofobik ve transfobik nefret suçu içeren gerekçesine karşı çıkıyor. Anayasa’nın 24. ve 41. maddelerinde yapılmak istenen değişikliklere muhalefet partilerinin de açıktan hayır dememiş olması feministlerin ve bir bütün olarak kadın hareketinin tepkisini çekiyor. ⁷